Yn dilyn llawdriniaeth, mae Caerwyn Rowlands wedi anghofio cyfnod o’i ieuenctid yn Llyn. Gyda chymorth ei ferch Heulwen, daw ei atgofion yn ôl fesul dipyn. Ond a yw’n barod i wynebu digwyddiadau cythryblus gwersyll gwyliau ‘Summerland’ 1964, yn enwedig y penllanw brawychus a gwaedlyd? Yn corddi hefyd o dan y dyfroedd mae anffyddlondeb, euogrwydd , torcalon a thensiynau gwleidyddol yn dilyn boddi Capel Celyn.
Adolygiad
“Cefais flas garw arni, a’i llarpio mewn deuddydd. Bob Morris ar ei orau, yn adrodd stori lawn dirgelwch a chynllwyn. Rhagorol.” Angharad Tomos
blas o’r gyfrol
Tywynnu wnaeth yr haul eto ar y prynhawn Sadwrn. Wedi cael cinio efo’i mam a’i modryb ym mwyty’r Dorlan, cyfarfu Luned â Caerwyn yn y Maes, a chychwyn am dro tuag at lan y môr. Rhiffiai awel fwyn walltiau’r ddau wrth iddyn nhw gerdded heibio i ddolydd gleision y morfa agored ar un llaw, a rhesi o dai sylweddol o droad y ganrif ar y llaw arall. Wedi esgyn y clip bychan yn y ffordd, gerllaw i brif westy glan y môr, agorai ehangder o fôr o’u blaenau, gyda melynwy’r traeth yn ymestyn am filltiroedd, rhwng dau bentir creigiog.
Rhedai esgair isel o dwyni tywod rhwng y promenâd llydan a’r traeth. Coronid hwnnw gan foresg, yn dwmpathau pigog fel byddin o ddraenogod gwyrddion. Mewn pant yng nghesail y dwynen yr eisteddodd Luned a Caerwyn, yn fodlon eu byd. Ym mreichiau ei gilydd safai amser yn llonydd, ond yng nghanol y bodlonrwydd, brigai ambell i gwestiwn pur ddwys.
Buasai’r ddau gyda’i gilydd ers trothwy’r Nadolig. Yn hwyl a miri dawns pentymor yn neuadd yr ysgol y gwnaeth Caerwyn y dêt cyntaf efo Luned. Nosweithiau Sadwrn yn y sinema fu patrwm y pum mis nesaf, yn ogystal â sawl prynhawn Sadwrn yn cerdded y fro gyda’i gilydd. Yr unig eithriadau oedd pan fyddai gêm bêl-droed gan Caerwyn, ond ar foreau Sadwrn y byddai’r rheini gan amlaf. Ar ambell i brynhawn Sul, câi Luned fenthyg car ei mam, a deuai am dro i Dreheli.
Doedd Luned ddim am fynd yn “rhy bell” yn eu perthynas, ond roedd tynfa ac anwyldeb cynnes yn eu clymu’n emosiynol fwyfwy. Serch hynny, â’r ddau yn ddeunaw oed a dyddiau ysgol yn dirwyn i ben, daeth cyfnod o brysur bwyso yn eu hanes. Cawsai Luned ei derbyn i’r brifysgol yn Aberystwyth a Caerwyn i Fangor. Wrth reswm, doedd pellter o lai na naw deg milltir ddim yn ddiwedd y byd, ond sylweddolai’r ddau y byddai’n rhaid gwneud penderfyniad. Oedden nhw am aros gyda’i gilydd, a bodloni ar garu o bell, ynteu gadael i’r haf a oedd o’u blaenau fod yn benllanw ac yn drai ar eu carwriaeth? Ai tymor y dail yn disgyn ac edwino fyddai eu perthynas yr hydref hwnnw?
Yng nghysgod y twyni, cof leidiai Luned hithau Caerwyn, a theimlo cryfder y cyhyrau ifanc drwy’r crys tenau. Teimlai anwes ei law yntau ar ei chlun noeth, uwchben ei hosan neilon, 3 4 a gwyddai ei fod yntau eisiau mwy nag anwes. Eto i gyd, roedd yna sadrwydd pwyllog yn perthyn i’r hogyn; a doedd ganddi ddim pryderon y byddai Caerwyn yn gwthio gormod ar y ffiniau. Gallai drystio Caerwyn a theimlai sylfaen o ddiogelwch islaw’r wefr a gâi o’i gyffyrddiad.
“Peidiwch â cholli’ch penna, y ddau ohonach chi,” oedd siars ei mam wrthi. Roedd hithau wedi cwrdd â Caerwyn droeon, ac yn barnu ei fod yn “hogyn call”.
“Mae gynnoch chi’ch oes i gyd o’ch blaena.” Eich oes i gyd. Bu’r ddau yn sôn llawer am y byd oedd yn agor ei ddôr o’u blaenau. Roedd cyfnod ysgol yn darfod, a’r ddau yn edrych ymlaen o ddifrif at fynd i’r brifysgol. Bu Luned yn meddwl yn aml am y profiadau newydd a gâi yn Aberystwyth: lle newydd, ffrindiau newydd – a phwy a ŵyr?
Ydw i’n caru Caerwyn? Beth ydi ‘cariad’ go iawn? Doedd Luned erioed wedi mynd allan efo hogyn am gyfnod mor hir o’r blaen, fel y pum mis y bu efo Caerwyn. Oedd hi wedi profi digon i allu dweud ei bod hi ‘mewn cariad’?
Teimlai Caerwyn ei gorff yn ymateb yn daer i gyffyrddiad croen cynnes Luned dan ei law. Gwyddai ei fod yn dyheu amdani, a chusanodd hi yn llawn angerdd.
“Rwyt ti ar ganol dysgu dreifio,” daeth llais cryf ei dad i’w gof yn sydyn. “Mae gen gar frêcs i chdi fedru stopio. Mae gen titha frêcs pan fyddi di efo hogan. Gwna’n siŵr dy fod ti’n hiwsio nhw. Meddwl am yr hogan bob amsar.”
Meddwl am yr hogan – daethai hynny’n reddf ganddo erbyn hyn. Roedd yn adnabod Luned mor dda, a’r ddau yn gallu darllen ei gilydd cystal, dim mecanwaith peiriannol oedd y brêcs bellach. Â’u cyrff wedi clymu’n gynnes, gallai’r ddau synhwyro pa bryd i lacio’r cwlwm.
Y prynhawn hwnnw, ar draeth Treheli, edrychai cynfas y byd yn eang a llawn posibiliadau i’r ddau. Ond dim delweddau rhamantaidd oedd ganddyn nhw o’r byd, er bod ff lach o ramant neu antur bosib yn dod, weithiau, wrth iddyn nhw feddwl am eu lle yn y degawd ifanc hwn – y chwedegau.
Doedd Caerwyn a Luned ddim yn gweld popeth o’u cwmpas trwy’r un sbectol. Cefndir teuluol oedd rhan o’r achos. Cefnogwyr y Blaid Lafur fuasai teulu Caerwyn ers degawdau, a’i dad, Edwin Rowlands, yn yrrwr trên ac yn ysgrifennydd y gangen leol o Undeb y Gweithwyr Rheilffordd. Ei bryder mawr o ar y pryd oedd y bygythiad, gan lywodraeth Dorïaidd y dydd, i gau rhannau helaeth o’r rhwydwaith rheilffyrdd, a nifer o’r rheini yng Nghymru. Aelodau o Blaid Cymru oedd rhieni Luned, ac wedi ymuno â’r Blaid yn sgil llosgi’r Ysgol Fomio yn Llŷn yn 1936. Boddi pentref Capel Celyn gan ddinas Lerpwl ar gyfer cronfa ddŵr Llyn Tryweryn fuasai’r testun llosg mwyaf ganddyn nhw ers rhai blynyddoedd.
Eisteddodd y ddau am ychydig yn edrych allan i’r môr, a Caerwyn yn plethu un o foresg y twyni rhwng ei fysedd.
“Roedd pobol yn gneud matiau efo’r rheina ers talwm,” meddai Luned gyda gwên.
“Mi fydd petha’n newid i ni ar ôl yr haf yma…” oedd sylw Caerwyn yn synfyfyriol, ond efo cwestiwn diofyn yn ei lais.
“Mae lot o betha’n newid, Cer – pob dim, ma’n debyg. Siŵr braidd y cei di dy lywodraeth Lafur ar ôl y lecsiwn nesa. Ond go brin y bydda hynny’n stopio Tryweryn arall.”
“Mi fydd gynnon ni Ysgrifennydd Gwladol. Mi geith Cymru fwy o lais yn Llundain.” “Ond pam dyla dyfodol Cymru gael ei benderfynu yn Llundain? Mi wn i bod ’na Gymry da yn y Blaid Lafur, ond ‘Prydain Fawr’ sy’n dod gynta bob tro.”
Wedi saib, aeth Luned yn ei blaen.
“Falla na dim yn y Senedd y bydd petha’n digwydd yn y dyfodol…”
Edrychodd Caerwyn yn syn arni.
“Be, chwythu petha i fyny, ’run fath â Tryweryn? Dim diolch yn fawr! Oes, mae gen yr hogia ’na ddigon o gyts, ond beth tasa pobol yn cael eu lladd, Lun? Dyna ydi’n dyfodol ni?”
“Na, dim am y ffrwydro dwi’n sôn. Mae ’na ffordd well. Chlywist ti mo ddarlith radio Saunders Lewis, naddo?”
“Am ddyfodol yr iaith? Naddo – dim ond cael ’i hanes hi gen ti a chriw y Blaid.” “Mi fuo ’na brotest yn Aberystwyth, yn fuan ar ôl i mi fod yno am gyfweliad. Dwsina o bobol yn ista ar y ffordd a chau Pont Trefechan i brotestio yn erbyn agwedd y Swyddfa Bost at y Gymraeg.”
Bu Caerwyn yn dawel am eiliad neu ddau.
“Faint o fania Post gafodd eu stopio? Ynta ceir a fania pobol gyffredin oeddan nhw?”
“Dim dyna’r pwynt. Protest gwbwl heddychlon oedd hi – dim difrod, dim trais. Mi allet ti alw fo’n ‘daro’r post i’r pared glywad’!”.
“Olréit, taro’r post! Gwranda, Lun, mae protestwyr dros hawlia pobol dduon yn America wedi bod yn gneud yr un math o beth. Ond ma’n nhw’n cael eu waldio at waed – gan y plismyn yn aml.”
Edrychodd Luned yn daer arno.
“Ond mae hynny’n cryf hau eu hachos nhw, Cer. Mae o’n tynnu sylw’r byd at yr anghyfiawnder.”
Ysgydwodd Caerwyn ei ben.
“Fedri di ddim cymharu Cymru efo be sy’n digwydd yn Alabama a Mississippi. Mae pobol dduon yn cael eu stopio rhag fotio yno, ac mae ’na gangia gwyn yn mynd o gwmpas yn eu curo nhw. Yn y wlad yma mi geith pawb fotio i’r blaid ma’n nhw isio, diolch byth.”
“Ond fedran ni ddim gadael dyfodol yr iaith jest i’r pleidia gwleidyddol. Mae hi’n rhy bwysig i hynny!”
Roedd wyneb Caerwyn yn dechrau tynhau.
“Wel, pam ddiawl bod gynnon ni bleidia gwleidyddol os nad ydan ni am eu cefnogi nhw? A’r ffordd i neud hynny ydi fotio iddyn nhw. Ennill lecsiwn a chael y pŵer i newid petha.”
“Ond beth os nad ydi’r un o’r pleidia am neud be sy angen ’i neud? Be sy’n digwydd wedyn?”
“Uffarn dân, Lun! Os ydi hi’n blaid ddemocrataidd mi fedri di godi dy lais i dreio newid y polisi. Os cei di ddigon o gefnogwyr mi gei di dy ffordd. Dyna sut mae petha’n gweithio!”
“Ond mi gymerith tan Sul Pys i bobol Cymru weld pa mor ddrwg ydi sefyllfa’r iaith. Mi fydd hi’n rhy hwyr erbyn hynny, siŵr. Mae isio gneud rwbath RŴAN!”
Ffrwydrodd Caerwyn.
“Felly, rwyt ti isio i ddyrnaid o bobol, heb gael eu dewis gan neb ond nhw’u hunain, gael penderfynu petha dros bawb arall?”
Roedd Luned yn cochi erbyn hyn.
“Dydi mudiada protest ddim yn penderfynu dim, Cer. Gneud i bobol feddwl ma’n nhw – meddwl a ydan nhw’n fodlon ar betha fel y ma’n nhw, ynta ydan nhw isio newid.”
“Ac os nad ydi pobol isio newid? Ydi’r protestio’n stopio? Ynta mynd yn fwy ymosodol fydd o? Pryd fydd yr ista i lawr yn troi’n gwffio – neu yn fomio?”
Cododd Luned a hel y tywod oddi ar ei dillad fel petai’n waldio pla o forgrug.
“Sdim gobaith mul i Gymru os bydd rhaid i ni ddisgwyl i chdi a dy Blaid Lafur neud rwbath. Dwi’n mynd adref. Wela i di yn yr ysgol ddydd Llun.”
Heb air pellach stryffaglodd dros y twyni moresg ac ar hyd y promenâd tua’r dref.
Petrusodd Caerwyn.
Na, uffar o berig. Doedd o ddim yn mynd i redeg ar ei hôl. Mi geith hi ddod at ei choed dros y Sul. Dros beint efo’r hogia y byddai Caerwyn yn treulio’r nos Sadwrn honno. Fore Llun yn yr ysgol, roedd yr oerni rhwng Luned a Caerwyn yn destun siarad, er nad oedd yr un o’r ddau wedi sôn am y ffrae wrth neb. Gofynnodd un o ffrindiau Luned yn blaen iddi:
“Wyt ti wedi rhoi chuck iddo fo? Be ddigwyddodd? Ddaru o drio rwbath?”
John Gwyn a leisiodd chwilfrydedd ffrindiau Caerwyn.
“Wedi cael baw wyt ti? Digon o blydi pysgod, mêt.”
